H νέα ταινία της Γαλλίδας σκηνοθέτιδας Coralie Fargeat, The Substance, είναι και η πιο πολυσυζητημένη της φετινής χρονιάς, έχοντας αποσπάσει το βραβείο καλύτερου σεναρίου και χειροκρότημα 13 λεπτών στο Φεστιβάλ των Καννών, αλλά και τις πιο αντιφατικές αντιδράσεις από το κοινό. Σε αυτήν πρωταγωνιστεί η Demi Moore ως Elisabeth Sparks, μια άλλοτε μεγάλη σταρ του Χόλιγουντ που στα 50 της χρόνια το άστρο της έχει ξεφτίσει και έχει καταλήξει να πρωταγωνιστεί σε τηλεοπτική εκπομπή γυμναστικής. Όταν το αφεντικό της, που υποδύεται ο Dennis Quaid, την απολύει για να την αντικαταστήσει με μια νεότερη και πιο σέξι παρουσία, η απεγνωσμένη Elisabeth δοκιμάζει μια ενέσιμη ουσία που ονομάζεται The Substance και μέσω της οποίας θα «γεννηθεί», βγαίνοντας μέσα από τη σπονδυλική της στήλη, μια νεότερη και πιο τέλεια εκδοχή του εαυτού της: η νεαρή Sue της Margaret Qualley.
Πρόκειται για μια ταινία τρόμου που ανήκει στο είδος body horror, αλλά και το δεύτερο κινηματογραφικό πόνημα μιας φεμινίστριας σκηνοθέτιδας, που είναι αφιερωμένη σε θεματικές για την καταπίεση των γυναικών εξαιτίας της συστημικής πατριαρχίας, μετά και την παγκόσμια επιτυχία της ταινίας της Revenge το 2017, για μια γυναίκα που παίρνει αιματηρή εκδίκηση για τον βιασμό της. Με επιρροές από το Πορτρέτο του Ντόριαν Γκρέι και τη συμφωνία με τον διάβολο για μια νίκη ενάντια στον χρόνο, από ταινίες όπως το Όλα για την Εύα και Η Λεωφόρος της Δύσης, αλλά με βασική έμπνευση τα βιώματά της ως γυναίκα 48 ετών, η Fargeat μού μίλησε για όλα τα μηνύματα που θέλει να περάσει με το Substance, σε μια τηλεφωνική συνομιλία μέσα από ένα ταξί στο Παρίσι – κατά τη διάρκεια της κούρσας, η Carolie τσακώθηκε με τον οδηγό και κατέβηκε πρόωρα, όταν εκείνος αρνούνταν να ακολουθήσει τις οδηγίες της για τη διαδρομή.
Μια φίλη μου είδε την ταινία σας στο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Αθήνας Νύχτες Πρεμιέρας και μου είπε ότι προσπαθούσε να επεξεργαστεί τι είχε μόλις παρακολουθήσει, δεδομένου ότι δεν είναι και εξοικειωμένη με το body horror ως κινηματογραφικό είδος. Μία εβδομάδα αργότερα, είναι η μόνη ταινία από όσες είδε που δεν μπορεί να σταματήσει να σκέφτεται. Τι σχόλια έχεις εισπράξει εσύ από γυναίκες για το Substance;
Είμαι πολύ χαρούμενη που τόσες γυναίκες μου λένε για το πόσο τους «μίλησε» το Substance και ότι στην ταινία θίγονται για πρώτη φορά με τέτοιο τρόπο τα ζητήματα που τις απασχολούν, οπότε ένιωσαν ότι κάποιος τις καταλαβαίνει. Ισχύει ότι οι γυναίκες ίσως είναι λιγότερο εξοικειωμένες με τις ταινίες τρόμου ή body horror, οπότε αρκετές εξεπλάγησαν που τους άρεσε τόσο πολύ η ταινία. Πιστεύω, βέβαια, πως σε αυτό έπαιξε βασικό ρόλο το ότι καταπιάνεται με μια θεματική που τις αφορά άμεσα.
Ναι, ίσως η ταινία να μας φάνηκε και λιγότερο τρομακτική από όσο μας φαίνεται το γήρας στην πραγματικότητα, έτσι όπως μας έχουν μάθει να το φοβόμαστε ως γυναίκες.
Ναι, έχεις δίκιο, είναι κι αυτό! (γέλια)
Έχει ενδιαφέρον το πόσο κοινή εμπειρία είναι, αλλά, παράλληλα, κάθε γυναίκα ταυτίζεται και διαφορετικά με το Substance. Εγώ τελευταία είχα κάποιες διαταραχές εμμήνου ρύσεως και μια φίλη μου είπε ότι μπορεί να είναι σύμπτωμα περιεμμηνόπαυσης. Στο άκουσμα και μόνο της λέξης, η οποία φέρει ειδικό βάρος για το πώς βλέπουμε τον εαυτό μας ως γυναίκες μέσα από τα μάτια των άλλων μπαίνοντας σε αυτή τη φάση της ζωής μας, έφτασα κοντά στην κρίση πανικού, οπότε είδα την ταινία με αυτό στο μυαλό μου. Υπήρξε κάποια προσωπική ιστορία ή αφορμή από τη δική σου ζωή που να αποτέλεσε έμπνευση για το σενάριο;
Έμπνευση αποτέλεσε ολόκληρη η ζωή μου ως γυναίκα. Το πώς ένιωθα σε κάθε ηλικία, το πώς ανησυχούμε κάθε λεπτό για την εικόνα μας, το πώς θα κοιτάξουν οι άλλοι γύρω μας το σώμα μας και πώς αυτό μπορεί να γίνει αντικείμενο φαντασίωσης. Είναι μια τρομακτική πίεση με την οποία πρέπει να ζούμε όλη τη ζωή μας, η οποία διαφοροποιεί σε τεράστιο βαθμό τον τρόπο που υπάρχουμε, κινούμαστε και ζούμε μέσα στην κοινωνία ως γυναίκες. Σε κάθε ηλικία μπορείς να βρεις κάτι που είναι λάθος στον εαυτό σου – όταν είσαι νέα, μπορεί να σκέφτεσαι ότι δεν είσαι αρκετά λεπτή, όταν μεγαλώνεις, σε απασχολούν οι ρυτίδες, είναι κάτι που δεν έχει τέλος. Μετά τα 40, άρχισα να έχω αρκετά βίαιες σκέψεις για τον εαυτό μου. Σκεφτόμουν ότι τελείωσαν όλα για μένα, ότι έχω ξοφλήσει, ότι δεν θα μπορώ να πετύχω πλέον κάτι, ότι θα είμαι άχρηστη, χωρίς καμία αξία. Ήμουν στα μέσα της ζωής μου και είχα όλες αυτές τις έντονες σκέψεις, που ξέρουμε όλες ότι είναι πολύ αληθινές, γιατί έτσι με αυτές έχουμε μάθει να ζούμε. Με το Substance ένιωσα ότι έφτασε η ώρα να κάνω κάτι γι’ αυτό που ένιωθα, καθώς ήταν ήδη μια θεματική που εξερευνούσα με διάφορους τρόπους μέσα από τη δουλειά μου, όπως με την ταινία μου Revenge το 2017, που είχε παγκόσμια απήχηση. Όλα αυτά είναι απόρροια μιας πατριαρχικής κοινωνίας και του τρόπου με τον οποίο αυτή έχει οργανωθεί εδώ και χιλιάδες χρόνια, με κάθε επίπεδο αυτού του οικοδομήματος να είναι γερά δομημένο. Οπότε η αλλαγή δεν είναι εφικτή ως προσωπική απόφαση μιας γυναίκας, δεν μπορώ να ακούω να λένε «πρέπει να αλλάξεις τον τρόπο που σκέφτεσαι και βλέπεις τον εαυτό σου». Ένας δημοσιογράφος μού είπε πρόσφατα κάτι πολύ ενδιαφέρον: ως άντρας 50 ετών, συνειδητοποίησε ότι κάθε φορά που βγαίνει έξω, έχει τη δυνατότητα να αγνοήσει το σώμα του και να μην τον απασχολεί πώς προσλαμβάνεται αυτό από τον κόσμο, αλλά έχει καταλάβει ότι οι δύο κόρες του δεν έχουν αντίστοιχη ελευθερία. Πρόκειται για μια τεράστια διαφορά που καθιστά άνισο τον τρόπο που υπάρχουμε στον κόσμο. Η ταινία Substance πραγματεύεται ακριβώς αυτό το ζήτημα, είναι ο τρόπος μου να εκφράσω αυτή τη βία που έχουμε υποστεί και ελπίζω κάποια στιγμή να έρθει η ριζική αλλαγή.
Ενδιαφέρον το σχόλιο του δημοσιογράφου, καθώς ο Dennis Quaid, που υποδύεται τον κεντρικό αντρικό χαρακτήρα στο Substance, εμφανίζεται με κοντινά πλάνα που εστιάζουν σχεδόν αποκλειστικά στο πρόσωπό του. Αντιθέτως, όσον αφορά τις πρωταγωνίστριες Demi Moore και Margaret Qualley, η κάμερα ζουμάρει σχεδόν βίαια κυρίως στα σώματά τους, είτε κρίνοντάς τα για το πέρασμα του χρόνου από πάνω τους είτε υπερσεξουαλικοποιώντας τα. Πώς προσέγγισες το τόσο ταιριαστό casting για το Substance;
Από την πρώτη στιγμή που ξεκίνησα να γράφω το σενάριο, ήταν ξεκάθαρο ότι το σώμα θα είναι το επίκεντρο της ιστορίας. Για τις δύο γυναίκες πρωταγωνίστριες ήθελα η ταινία να εστιάζει στο πώς καθορίζουν την αξία τους με βάση τα εξωτερικά βλέμματα, το πώς τις βλέπουν οι άλλοι, οπότε έπρεπε να βρω τις κατάλληλες ηθοποιούς που θα αντιλαμβάνονται ότι το σώμα τους θα είναι ο κεντρικός άξονας της ταινίας και το μέσο για να εκφράσω όσα θέλω. Στο σενάριο είχα γράψει διεξοδικά κάθε λεπτομέρεια για κάθε πλάνο, πώς θα κινείται η κάμερα, τι ρυθμό θα έχει η ταινία, οπότε όταν η Demi διάβασε το σενάριο και ανταποκρίθηκε θετικά, είχε ήδη μια ξεκάθαρη εικόνα για τις απαιτήσεις της ταινίας σχετικά με το σώμα της. Ήθελα, όμως, να της εξηγήσω και από κοντά το νόημα που είχε κάθε κοντινό πλάνο πάνω της, να μιλήσω ανοιχτά μαζί της για όλες τις προκλήσεις, ώστε να καταλάβει ακριβώς τι θέλω να εκφράσω, πού θέλω να φτάσω και να ακολουθήσει προς την ίδια κατεύθυνση, εμπλουτίζοντας την ταινία και με τη συναισθηματικά φορτισμένη ερμηνεία της και το ταλέντο της. Το ίδιο έγινε και με τη Margaret, καθώς η ερμηνεία της ως Sue είναι σε μεγάλο βαθμό σωματική. Πριν ξεκινήσουν τα γυρίσματα, είχαμε μια μεγάλη συζήτηση για το όραμά μου για τη Sue, το οποίο βασίζεται κυρίως στην εικόνα του τέλειου νέου κοριτσιού με την οποία μεγάλωσα, οπότε η Margaret δούλεψε με εντατικές προπονήσεις για να δημιουργήσει όσο πιο πιστά την εικόνα του άπιαστα τέλειου σώματος.
Στo Revenge, η πρωταγωνίστρια Jen φοράει ένα μοβ σκουλαρίκι σε σχήμα αστεριού και η Sue στο Substance φοράει σκουλαρίκια αστεράκια, κάτι που νιώθω ότι συμβολίζει τη νοητή συνέχεια στη θεματική των ταινιών σου, με το Substance να σε καταξιώνει αδιαμφισβήτητα ως φεμινίστρια σκηνοθέτιδα. Σε φοβίζει αυτός ο τίτλος, δεδομένου ότι η λέξη «φεμινίστρια» τρομάζει τόσο πολύ κάποιους;
Δεν θα μπορούσα να συμφωνήσω περισσότερο μαζί σου, είναι προβληματικό το πόσο η λέξη «φεμινισμός» προκαλεί φόβο – γιατί να μας φοβούνται επειδή θέλουμε ισότητα; Είναι ακόμα μία ένδειξη του πόσο απέχουμε ακόμα από την κατάκτησή της και γι’ αυτό θέλω να συνεχίσω να εξερευνώ αυτή τη θεματική μέσα από τη δουλειά μου. Δουλεύω πολύ με συμβολισμούς στην ταινία μου και το αστέρι λειτουργεί ως σύμβολο θηλυκότητας, ονείρων, επιτυχίας, λάμψης.
Ως γυναίκες, έχουμε μάθει να διαμορφώνουμε απόψεις για το σώμα μας, τα πρότυπα ομορφιάς, τη νεότητα και το γήρας στο πλαίσιο της συστημικής πατριαρχίας, υπό το πρίσμα της οποίας είναι σχεδόν ακατόρθωτο να μην επηρεαστούν οι αποφάσεις μας για το πώς θα επέμβουμε στο σώμα και στην εικόνα μας. Από τη μία, λοιπόν, υπάρχει η συζήτηση ότι αυτές οι παρεμβάσεις είναι αντιφεμινιστικές, ότι περνάνε λάθος μηνύματα για τη γυναικεία ενδυνάμωση, ότι είναι πιο όμορφο να αγαπήσουμε τον εαυτό μας όπως είναι, να αγαπήσουμε και τις ρυτίδες μας, και από την άλλη το επιχείρημα ότι οι γυναίκες θα έπρεπε να είναι ελεύθερες να αποφασίζουν για το πώς θα παρέμβουν στην εικόνα τους αν αυτή δεν τις κάνει να νιώθουν καλά, χωρίς να δέχονται κριτική. Θεωρείς ότι το Substance λειτουργεί ως προτροπή για τις γυναίκες να «γερνούν με χάρη και αξιοπρέπεια» και να αποδέχονται την οποιαδήποτε εικόνα τους στωικά;
Για μένα, το μήνυμα του Substance είναι ότι οι γυναίκες θα έπρεπε να έχουν την πραγματική ελευθερία να κάνουν ό,τι γουστάρουν, κάτι πάρα πολύ δύσκολο όταν τόση πίεση γύρω σου σε κάνει να νιώθεις συνέχεια άσχημα. Πρόκειται για περίπλοκα και πολυεπίπεδα ζητήματα, και το μόνο που δεν επιθυμώ είναι να εκληφθεί το Substance ως κριτική για τις γυναίκες που επιλέγουν να κάνουν πλαστικές και άλλες αισθητικές παρεμβάσεις ή να λειτουργεί ως προειδοποίηση για το ποιος είναι ο σωστός τρόπος να νιώθεις καλά με τον εαυτό σου. Θέλω οι γυναίκες να νιώσουν βλέποντας την ταινία ότι κάποιος τις καταλαβαίνει, περνώντας το μήνυμα «σταματήστε να μιλάτε για τα σώματα και τα πρόσωπά μας και αφήστε μας ήσυχες να κάνουμε ό,τι θέλουμε χωρίς να σχολιάζετε». Αν γινόταν αυτό, θα είχαμε μεγαλύτερη ελευθερία να αποφασίζουμε τι θέλουμε πραγματικά και τι όχι, να είναι ουσιαστικά δική μας οποιαδήποτε απόφαση. Ελπίζω να αλλάξει ο κόσμος γύρω μας, ώστε να μας επιτρέπει επιτέλους να νιώθουμε καλά.
