Ποιος είναι ο σύγχρονος άντρας;

Από τον Άρη Αλεξανδρή

Η επικαιροποίηση του φεμινισμού, την οποία προκάλεσε το κίνημα #MeToo, έφερε τα τελευταία χρόνια στην επιφάνεια τους αρμούς του πατριαρχικού οικοδομήματος και πυροδότησε μια ανεξάντλητη συζήτηση σχετικά με τις άνισες σχέσεις των φύλων και τους επιβεβλημένους κοινωνικούς τους ρόλους. Αρχίσαμε, με λίγα λόγια, να μιλάμε για όσα δυσάρεστα γνωρίζαμε ανέκαθεν, αλλά είτε δεν ξέραμε ότι τα γνωρίζαμε είτε τα αποσιωπούσαμε. Εύλογα, η προσοχή έπεσε στο διαχρονικό φαινόμενο της γυναικείας καταπίεσης, όμως μια προσέγγιση που αναγνωρίζει τις γυναίκες ως μοναδικά θύματα της πατριαρχίας είναι ελλιπής· οι άνδρες πλήττονται και αυτοί από την κρατούσα κουλτούρα, ακόμη κι αν η δεσπόζουσα θέση τους στην κοινωνία δεν τους αφήνει να το συνειδητοποιήσουν. Το ανδρικό φύλο αυτοδηλητηριάζεται και καμαρώνει γι’ αυτό. Η σύγχρονη ανδρική ταυτότητα, όμως, είναι ένα κράμα επιρροών που, παρότι συγκλίνει σε αρκετά σημεία με νοσηρές μάτσο παραδόσεις, ξεφεύγει κατά πολύ από αυτές: οι άνδρες κατεβαίνουν από το βάθρο της κακώς εννοούμενης αρρενωπότητας, σταματούν να αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως εκτελεστή ενός άτεγκτου έμφυλου προτύπου, διέρχονται με άνεση από πεδία ταυτισμένα με τη θηλυκότητα, επινοούν την ύπαρξή τους από την αρχή και κατασκευάζουν την προσωπικότητά τους με πιο εύπλαστα και δημιουργικά υλικά. Η έννοια του να είναι κανείς άνδρας φιλελευθεροποιείται, σχετικοποιείται και αγνοεί ολοένα και συχνότερα στερεοτυπικές αγκυλώσεις και ηθικές επιταγές.

Ο σεξισμός παραμένει, βέβαια, αλλά με μια σημαντική διαφορά σε σχέση με πριν: δεν είναι πλέον κοινωνικά ανεκτός. Ο άνδρας που νιώθει κυρίαρχος και αντλεί τις αναφορές του από το οπλοστάσιο της πατριαρχίας αποδοκιμάζεται και επικρίνεται, γιατί το ανδρικό προνόμιο δεν λογίζεται πια ως φυσική κατάσταση, αλλά ως στρέβλωση. Ακόμη και οι πιο φανατικοί του δεν το υπερασπίζονται ακριβώς· το διερμηνεύουν, το μεταμφιέζουν και, πάντως, δεν το διατρανώνουν, γιατί ξέρουν ότι αντιτίθεται στα σύγχρονα ήθη. Ο ανδρισμός απολογείται. Την ίδια ώρα, ο Harry Styles κυριαρχεί στα charts παγκοσμίως, όχι ως εκπρόσωπος μιας niche υποκουλτούρας, αλλά ως ένα απολύτως mainstream πρότυπο. Οι καιροί έχουν αλλάξει.

Σε μια εποχή που κατακλύζεται από επιτακτικά αιτήματα αναθεωρητισμού, οι άνδρες βρίσκονται σε ένα μεταίχμιο. Θέλοντας και μη, πρόκειται να παραδώσουν μια εξουσία που εξαρχής δεν έπρεπε να έχουν, εκείνη δηλαδή που δίνει προβάδισμα στα πάντα: στο σπίτι, στη μόρφωση, στη δουλειά, στον δημόσιο βίο, στις σχέσεις. Κάποιοι θα αντισταθούν, κάποιοι άλλοι θα μεταβούν στη νέα εποχή αβίαστα. Το σημαντικό είναι ότι αυτή η αλλαγή προς την κατεύθυνση της ισότητας τους συμφέρει. Η πατριαρχία είναι ένα ασφυκτικά στενό κοστούμι και τα πλεονεκτήματά της είναι ένα είδος χρυσής φυλακής: μπορεί ως άνδρας να είσαι σε καλύτερη μοίρα από τους άλλους φυλακισμένους, αλλά δεν παύεις να είσαι φυλακισμένος. Τα προαιώνια κλισέ χρεοκοπούν: «Να είσαι σκληρός», «να είσαι επαγγελματικά επιτυχημένος», «να βγάζεις πολλά λεφτά», «να μη δείχνεις ευαισθησία». Γιατί;

Ο καινούργιος άνδρας που αναδύεται μοιάζει με την καινούργια γυναίκα που έχει ήδη αναδυθεί. Δίνει αξία στο φύλο του ως μια αναγκαία συνθήκη, αλλά δεν επιτρέπει στα κλασικά του σημαινόμενα να τον ορίσουν. Η φαντασία και οι προοπτικές της ελευθερίας είναι πολύ πιο συναρπαστικές από τα κουτάκια του καταναγκασμού. Η ζωή είναι σημαντικά καλύτερη χωρίς περιορισμούς.

Male Identity

Από τον Βασίλη Νέδο

«Τι ορίζει την ανδρική ταυτότητα σήμερα;». Αυτό είναι το ερώτημα που θέτει η Vogue. Πραγματικά, υπάρχει κάποιος που όντως μπορεί να δώσει μια καθαρή απάντηση; Η ίδια η έννοια της ταυτότητας είναι ένας δαιδαλώδης λαβύρινθος που μπορεί πολλές φορές να οδηγήσει σε παγίδες. Σε πλάνες, σε λανθασμένα συμπεράσματα, σε παρωχημένες απόψεις. Ποιος, άραγε, διαθέτει μόνο μία ταυτότητα; Ή, έστω, πιστεύουμε ότι διαθέτει μόνο μία ταυτότητα; Πώς επηρεάζουν η καταγωγή, το εισόδημα, η μόρφωση, οι κοινωνικές παραστάσεις, η οικογένεια ή η ευρύτερη κοινότητα τον τρόπο που ένας άνδρας αντιλαμβάνεται τον εαυτό του; Είναι, άραγε, αυτό που κάνουμε εδώ, στα mainstream media, επαρκές για να δώσει απαντήσεις; Ή απλώς ψάχνουμε ψύλλους στ’ άχυρα; Η ενστικτώδης απάντηση που έρχεται στο μυαλό μου είναι ότι μάλλον δεν υπάρχει κάτι που να ορίζει την ανδρική ταυτότητα σήμερα. Δεδομένου ότι οι ταυτότητες είναι a priori κατασκευές και όχι φυσικές αλήθειες, το ίδιο χαρακτηρίζει και την ανδρική ταυτότητα. Για να επιχειρήσει να απαντήσει κάποιος στο ερώτημα που τίθεται, πρέπει να δει κατ’ αρχάς το παρελθόν. Εκείνο που προβάλλει απολύτως βέβαιο είναι πως στη Δύση -την καθ’ ημάς αλλά και την κανονική- το ανδρικό πρότυπο του 20ού αιώνα τίθεται πλέον υπό αμφισβήτηση. Ο άνδρας ως «επιτυχημένος», «κουβαλητής», «κυνηγός», «ειδήμων» δεν υφίσταται πια με αυτόν τον τρόπο στη δημόσια συζήτηση. Και, όταν υφίσταται, γίνεται σε ένα πλαίσιο πολιτικής ορθότητας, ώστε να χρησιμοποιηθεί σαν «αντιπαράδειγμα» στην ανάγκη να καταγγελθεί η πατριαρχία. Και, βεβαίως, αυτή καθαυτή η εξαφάνιση του συγκεκριμένου προτύπου από τον δημόσιο διάλογο πυροδοτεί και τους λεγόμενους «πολέμους της ταυτότητας», όπου άνδρας και γυναίκα παρουσιάζονται περίπου ως φυσικοί εχθροί σε έναν αέναο πόλεμο των φύλων. Αυτές όμως είναι θεωρητικές συζητήσεις. Στη μικρή και πολύ συχνά αντιφατική κοινωνία μας η ανδρική ταυτότητα γίνεται, δυστυχώς, αντιληπτή με τις προσλαμβάνουσες ενός «ιδανικού» παρελθόντος. Το οποίο, βεβαίως, δεν υπάρχει. Όπως όλα τα πράγματα στην Ελλάδα, η κρατούσα αντίληψη για την ανδρική ταυτότητα δεν θα μπορούσε παρά να επηρεάζεται από τη γεροντοκρατία. Τις απόψεις, δηλαδή, που έχουν οι άνω των 60 ετών άρρενες συμπολίτες μας για το ποια είναι η θέση του άνδρα και της γυναίκας στην κοινωνία και που, λόγω της κοινωνικής και οικονομικής επιρροής τους, υποχρεωνόμαστε να ακούμε σωρηδόν. Η ανδρική ταυτότητα του σήμερα στην Ελλάδα ορίζεται από την ανάγκη. Την ανάγκη μιας ισότητας που είναι ουσιαστική και δεν περιορίζεται σε φθηνά συνθήματα. Αλλά και την ανάγκη υπέρβασης των προτύπων που επιχειρείται να επιβληθούν σε όλους μας. Δεν είμαστε ούτε όλοι «μάτσο», ούτε όμως και όλοι «fluid».

Πρότυπα

Από τον Ηλία Μαγκλίνη

Θυμάμαι σκηνή από κόμικ της δεκαετίας του ’80 – κοπέλα εξομολογείται στον φίλο της: «Αυτοί οι τρεις μήνες που πέρασα μαζί σου ήταν φανταστικοί. Είσαι τόσο τρυφερός, στοργικός, υπομονετικός, ευαίσθητος και γεμάτος κατανόηση· τώρα όμως λέω να επιστρέψω στους άνδρες».

Σήμερα αυτό ίσως διαβαζόταν ως «αντιδραστικό», υποτιμητικό – απέναντι στις γυναίκες, όχι στους άνδρες. Ήδη πάντως από τότε το αντι-αρσενικό αρσενικό έμπαινε στα πράγματα δυναμικά. Και όπως μου είχε πει ένας φίλος πριν από λίγα χρόνια, «εδώ πιάνεις να διαβάσεις ένα κλασικό περιοδικό για αυτοκίνητα και, αντί για διαφημίσεις για αμορτισέρ, έχει διαφημίσεις για κρέμες αντιγήρανσης».

Αυτό που νομίζω ότι ζούμε είναι μια αντίδραση στο σθεναρό πρότυπο των αρρένων ηρώων της προ-sixties εποχής: ο Hemingway, ο οποίος θεωρούσε ότι η αξία ενός άνδρα αποδεικνύεται όταν υφίσταται την «πίεση με μεγαλοπρέπεια» (grace under pressure)· ο αρρενωπός Clark Gable της θρυλικής ατάκας «Ειλικρινά, καλή μου, δεν δίνω δεκάρα»· οι κινηματογραφικοί άνδρες των φιλμ νουάρ: λιγομίλητοι, αγέρωχοι, μοναχικοί, που ακόμα κι όταν πέφτουν στην παγίδα της femme fatale δεν λιγοψυχούν απέναντι στην απώλεια.

Πόση αλήθεια όμως είχε εκείνη η εικόνα; Οι άνδρες του ’40 και του ’50 καταπίεζαν την εσωτερικότητά τους προκειμένου να υπηρετήσουν έναν κοινωνικό ρόλο. Ήταν υπόχρεοι του ρόλου τους, ζούσαν μιαν αλήθεια έξω από αυτούς. Υπό αυτή την έννοια, και οι άνδρες απαλλάχτηκαν από δεσμά μέσω της γυναικείας απελευθέρωσης. Η ειρωνεία είναι βέβαια ότι συχνά αυτόν τον «νουάρ άνδρα» μοιάζουν να τον αναζητούν πολλές νέες γυναίκες σήμερα – τους λεγόμενους «άνδρες παλαιάς κοπής».

Με το γυναικείο κίνημα, η έννοια του ανδρισμού δαιμονοποιήθηκε ως σύμβολο της πατριαρχίας και της καταπίεσης των γυναικών. Η δαιμονοποίηση αυτή πέρασε σταδιακά και στις ανδρικές συνειδήσεις μετά τα ’60s. Έπαψαν οι δεσμευτικοί κοινωνικοί ρόλοι -σκληρό αρσενικό vs ευάλωτο θηλυκό-, παρ’ όλα αυτά τα βαρίδια του παρελθόντος μεταφέρθηκαν στο σήμερα. Δεν εξηγείται διαφορετικά πώς πολλές νέες, απελευθερωμένες, επιθετικές ή και «ευνουχιστικές» σύγχρονες γυναίκες νοσταλγούν, αίφνης, τους «άνδρες παλαιάς κοπής». Νοσταλγούν, άραγε, τον τύπο του άνδρα που πρώτος αυτός έθετε τα όρια στις γυναίκες, αυτόν που ήξερε να επιβάλλεται; Ποιος έθετε όμως τα όρια στον άνδρα; Μια κλειστή κοινωνία που, βέβαια, δεν υπάρχει πια, γι’ αυτό και ο συγκεκριμένος ανδρικός τύπος έχει ουσιαστικά εκλείψει.

Ό,τι είναι προορισμένο να πεθάνει, θα πεθάνει. Αυτή είναι η φυσική ροή της αναγέννησης των πραγμάτων, ορατών και αοράτων. Ζούμε αυτή τη στιγμή μια φάση μετάβασης όπου όλα είναι ρευστά και αβέβαια. Προσωπικά δεν πιστεύω στην αμφισβήτηση του βιολογικού φύλου, πιστεύω στην επιστήμη. Από την άλλη, βγαίνει κάτι θετικό από τη σημερινή σύγχυση που κάποτε θα κατακαθίσει: ότι το φύλο δεν είναι κάτι μονοσήμαντο, μονοκύμαντο, στατικό αλλά, μέσα στη στερεότητα της φύσης του, γεμάτο αντιφάσεις και αντιθέσεις. Το αρσενικό χρειάζεται κάμποσο θηλυκό μέσα του, όπως και το θηλυκό κάμποσο αρσενικό.

Διαβάστε επίσης | Editorial Νοεμβρίου: «Εσύ μου μιλάς με λέξεις, ενώ εγώ σε κοιτάζω με συναισθήματα»*